Wieżowiec Derżprom w Charkowie. Perła konstruktywizmu zniszczona przez Rosjan

Paryż ma Wieżę Eiffla, Nowy Jork Statuę Wolności, Londyn ma Pałac Buckingham, a Charków Derżprom. To budynek-ikona. Symbol miasta. Wybitna architektura, z której Ukraińcy są dumni. Konstruktywistyczny budynek jest kandydatem do włączenia na listę światowego dziedzictwa UNESCO. 28 października 2024 roku siły rosyjskie użyły bomby lotniczej FAB-500 do uderzenia w prawie 100-letni budynek. Pocisk uszkodził fasadę i roztrzaskał 700 okien. Rannych zostało 9 osób.

Derżprom (ukr. Держпром) to skrót od  Державний промисловий комплекс, czyli Państwowy Kompleks Przemysłowy. Monumentalny żelbetowy budynek stoi w samym sercu Charkowa - przy Placu Wolności. Pomysł na budowlę zrodził się po utworzeniu Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, której stolicą został właśnie Charków (był nią do 1934 roku, kiedy stolicę przeniesiono do Kijowa). Brakowało budynków i biur, mogących pomieścić urzędy. Postanowiono stworzyć okazały kompleks administracyjno-biurowy, który miał pełnić funkcję "centrum zarządzania gospodarką". 

Derżprom - architektura

W maju 1925 roku ogłoszono konkurs architektoniczny, na który zgłoszono 17 projektów. Wygrali architekci z Leningradu (dzisiejszego Petersburga), którzy przygotowali projekt o nazwie "Nieproszony gość" (Незваный гость): Siergiej Sawicz Serafimow, Samuel Mironowicz Krawiec i Mark Dawidowicz Felger. Budowę nadzorował inżynier Paweł Pawłowicz Rotter. Budynek powstał w zaledwie 3 lata. Zastosowano nowatorskie techniki budowlane, takie jak stalowe konstrukcje i prefabrykaty betonowe. Budowa wielopiętrowej bryłe z betonu i stali z 45 000 okien i 17 ha szkła zakończyła się w 1928 roku. W chwili otwarcia był  najwyższym budynkiem w Związku Radzieckim. Pierwszym radzieckim wieżowcem.

Derżprom to wybitny przykład konstruktywizmu, awangardowego nurtu architektonicznego, który zyskał popularność w Rosji Radzieckiej w latach 20. XX wieku. Wyszukane układy konstrukcyjne miały symbolizować zerwanie z tradycją i skupienie się na przyszłości i postępie.

Więcej ikon konstruktywizmu zobaczycie tu>>

Derżprom składa się z trzech kompleksów budynków w kształcie litery H, mających od sześciu do jedenastu pięter, połączonych systemem mostów i tarasów, tworząc układ przypominający mechaniczne urządzenie. Mimo ogromnych rozmiarów (Derżprom do lat 30. był najbardziej "rozległą" budowlą na świecie), budynek zachwyca symetrią i... lekkością. Użycie betonu i stali oraz futurystyczne formy przyczyniły się do nadania mu wyjątkowego, nieco surowego wyglądu. Wielkie przeszklenia symbolizować miały "nowoczesność i transparentność" radzieckiej władzy.

Reyner Banham, wybitny krytyk architektury w swojej słynnej książce "Rewolucja w architekturze. Teoria i projektowanie w "pierwszym wieku maszyny", uznał charkowski Derżprom za jedno z głównych osiągnięć architektonicznych lat dwudziestych, porównywalny tylko do budynku Bauhausu w Dessau i fabryki Van Nelle w Rotterdamie.

Kompleks pokazywany był w materiałach propagandowych jako symbol nowoczesności. Pojawił się m.in w filmach "Stare i nowe" (znany też pod tytułem "Linia Generalna") z 1929 roku w reżyserii Siergieja Eisensteina czy "Trzy pieśni o Leninie" (ros. Три песни о Ленине) z 1934 roku w reżyserii Dzigi Wiertowa. 

Derżprom zniszczony

Po zajęciu Charkowa przez Niemców w czasie II wojny światowej, na parterze urządzono stajnie, a wnętrza zostały zdemolowane. Odchodząc, Niemcy podpalili budynek i próbowali go wysadzić. Zbrojny beton jednak wytrzymał.  W 1954 roku na dachu zainstalowano jedną z pierwszych anten telewizyjnych w ZSRR.

25 stycznia 2018 roku, na mocy dekretu rządu Ukrainy, budynek został uznany za zabytek o znaczeniu krajowym.  Derżprom został umieszczony na wstępnej liście światowego dziedzictwa UNESCO w 2017 roku, a w 2022 roku objęty został tymczasowo wzmocnioną ochroną UNESCO.

Obecnie eksperci oceniają skalę zniszczeń, dokonaną przez rosyjski pocisk. Władze miasta Charkowa apelują do UNESCO o pomoc finansową w odbudowie obiektu.