Styl art déco ma sto lat. Co warto o nim wiedzieć? Art déco w architekturze

Styl art déco to jeden z najbardziej rozpoznawalnych nurtów artystycznych XX wieku, który odcisnął swoje piętno nie tylko w sztuce i wzornictwie, ale i w architekturze. Choć jego świetność przypada na okres między I a II wojną światową, jego wpływ i piękno wciąż przyciągają uwagę miłośników designu i historii architektury.

Wystawa w Paryżu w 1925 roku

Styl art déco narodził się we Francji w latach 20. XX wieku, a jego nazwa pochodzi od Exposition Internationale des Arts Décoratifs et Industriels Modernes (pol. Międzynarodowa Wystawa Sztuk Dekoracyjnych i Nowoczesnego Przemysłu), wystawy, która odbyła się w Paryżu w 1925 roku. Została ona zorganizowana przez rząd francuski, by zaprezentować nowoczesne rzemiosło, design i architekturę jako odpowiedź na przemiany społeczne i technologiczne po I wojnie światowej. Jej celem było podkreślenie roli sztuki dekoracyjnej w tworzeniu nowoczesnej tożsamości narodowej oraz promowanie francuskiego wzornictwa jako synonimu luksusu i postępu.

Na powierzchni ponad 200 tysięcy m kw., rozciągającej się wzdłuż Sekwany, zaprezentowano 21 pawilonów krajów z całego świata, w tym Francji, Włoch, Szwecji, Japonii i ZSRR. Swoje produkty prezentowały fabryki mebli, huty szkła, jublierzy, projektanci mody, manufaktury czy domy towarowe. Największe wrażenie robiły pawilon Esprit Nouveau zaprojektowany przez Le Corbusiera i Pierre'a Jeannereta i pawilon Société des Artistes Décorateurs, w którym prezentowano prace najwybitniejszych francuskich projektantów i architektów.

Polski pawilon na wystawie w Paryżu

Wyśmienicie prezentował się również polski pawilon, zaprojektowany przez Józefa Czajkowskiego. Był to niewielki budynek z dziedzińcem zwieńczony piramidalną, szklaną latarnią. Na dziedzińcu stała rzeźba "Rytm" Henryka Kuny. Zaprezentowano tu m.in. witraże Józefa Mehoffera, meble Wojciecha Jastrzębowskiego i Karola Stryjeńskiego i tapiserie i malarskie panneaux Zofii Stryjeńskiej. II Rzeczpospolita zaprezentowała się tam jako młode, prężnie rozwijające się, nowoczesne państwo z bardzo bogatymi tradycjami. Podczas wystawy Polska zdobyła aż aż 172 nagrody (najwięcej ze wszystkich krajów).

Wystawa z 1925 roku była przełomem. Odwiedziło ją blisko 16 mln zwiedzających. To dzięki niej świat usłyszał o art déco – stylu, który łączył elegancję, rzemiosło i nowoczesne technologie. Chociaż sam termin „art déco” pojawił się dopiero później, właśnie ta ekspozycja ukształtowała jego wizualny język.

Geneza stylu art déco 

Styl art déco był odpowiedzią na zmieniający się świat – dynamiczny, nowoczesny i pełen sprzeczności. Rozwój motoryzacji, kinematografii, przemysłu, zainteresowanie kulturami pozaeuropejskimi – Egiptem (mumia Tutanchamona odkryta w 1922 roku!), sztuką Azteków czy Dalekiego Wschodu a wreszcie nowa rzeczywistość po I wojnie światowej i szukanie stylów narodowych, sprawiały że ludzie pragnęli nowej estetyki łączącej luksus i elegancję z postępem technologicznym. Na początku XX wieku dominującym stylem była secesja (art nouveau) – pełna falistych linii, naturalnych form i ornamentów inspirowanych przyrodą. Z czasem styl ten uznano za zbyt dekoracyjny i nieprzystający do nowoczesnych czasów. Art déco miało być bardziej uporządkowane, geometryczne, osadzone w realiach przemysłowych.

W architekturze art déco stawiano przede wszystkim na:

• Symetrię, geometrię i porządek kompozycyjny - styl ten odrzucał płynne, organiczne linie secesji na rzecz czystych, geometrycznych kształtów: prostokątów, trójkątów, zygzaków, schodkowych form, promienistych wzorów czy szachownic. Kluczowe były symetria i rytm kompozycji.
• Dekoracyjność - styl ten był bogaty w zdobienia, ale w sposób bardziej kontrolowany niż secesja. Pojawiały się reliefy, mozaiki, fryzy, płaskorzeźby, często z motywami abstrakcyjnymi, florystycznymi lub symbolicznymi (np. słońce, skrzydła, kobiece sylwetki).
• Nowoczesne materiały – wykorzystywano stal nierdzewną, szkło, aluminium, lakierowane drewno, marmur i emalie. Tworzono kontrasty między matowymi i błyszczącymi powierzchniami.
• Inspiracje technologiczne i egzotyczne - styl czerpał z motywów m.in. egipskich, azteckich, afrykańskich i orientalnych - jest to widoczne w wielu detalach architektonicznych.

Art déco był stylem dynamicznych metropolii – dobrze oddawał ducha epoki industrializacji, jazzu, lotnictwa i szybkich samochodów. Najsłynniejsze realizacje w tym stylu znajdują przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych. To właśnie tam powstały wieżowce, które do dziś uchodzą za symbole tego stylu:

1. Chrysler Building, Nowy Jork (1930). Architekt: William Van Alen. Jeden z najbardziej rozpoznawalnych wieżowców świata. Ma 319 metrów wysokości i 77 pięter. Słynie z iglicy w kształcie wachlarza przypominającego... koła samochodowe i ornamentów z motywami motoryzacyjnymi (np. maski chłodnicy).
2.  Empire State Building, Nowy Jork (1931). Architekt: Shreve, Lamb & Harmon. Wieżowiec ma 381 metrów, a całkowita wysokość (z anteną na dachu) to 443 metry. Budynek ma 103 piętra, w tym jedno podziemne. Chociaż mniej zdobny niż Chrysler Building, jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli nie tylko miasta, ale także całego kraju.
3. Miami Art Deco District, Floryda. Największe na świecie skupisko budynków art déco – ponad 800 obiektów, głównie hoteli i apartamentowców z lat 30.Charakteryzuje się pastelowymi kolorami, zaokrąglonymi narożnikami i neonowymi napisami. Prawdziwa mekka fanów stylu.

W Europie styl ten pojawiał się najczęściej w budownictwie użyteczności publicznej i mieszkaniowej. Szczególnie interesujące przykłady można znaleźć we Francji, Belgii i Wielkiej Brytanii.

Art déco w Polsce

Styl art déco znalazł także swoje miejsce w odradzającej się po zaborach Polsce. Choć w naszym kraju nie osiągnął tak spektakularnych rozmiarów jak np. w Nowym Jorku czy Paryżu, pozostawił po sobie wiele ciekawych i unikalnych realizacji, które do dziś świadczą o ambicjach architektonicznych II Rzeczypospolitej. Wymieńmy tylko kilka:

• Gdynia – modernistyczna dzielnica Śródmieścia – wiele kamienic i budynków publicznych zawiera elementy art déco (np. Dom Żeglarza Polskiego, Bankowiec i kamienice przy ul. 10 Lutego czy dawne kasyno oficerskie -obecnie Akademia Morska)
• Stalowa Wola - np. Budynek Naczelnej Dyrekcji Huty
• Warszawa - np. Gmach Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie, Urząd Telekomunikacyjny (ul. Nowogrodzka 45 b)
• Katowice - np. Kościół Garnizonowy pw. Św. Kazimierza Królewicza,
• Zakopane - np. Mauzoleum Jana Kasprowicza na Harendzie