Erich Mendelsohn - z Olsztyna w świat wielkiej architektury [ZNANI ARCHITEKCI]

Erich Mendelsohn urodził się w 1887 roku w leżącym wówczas w Prusach Wschodnich Olsztynie (Allenstein) przy ówczesnej ul. Oberstrasse 21 (obecnie ul. Staromiejska; dom rodzinny spłonął podczas pożaru miasta w 1945 r.). Był piątym z sześciorga dzieci żydowskiego kupca (właściciela sklepu z ubraniami męskimi) Davida Mendelsohna i modystki Emmy Ester z domu Jaruslawsky. W latach 1893–1907 uczęszczał do szkoły podstawowej i gimnazjum humanistycznego w Olsztynie. Ojciec chciał, aby syn został kupcem. Uważał, że żydowski architekt nie będzie miał żadnych szans na zatrudnienie w urzędzie budowlanym,

Erich pojechał więc do Monachium, gdzie studiował na Uniwersytecie Ludwika i Maksymiliana na wydziale ekonomii. Podczas studiów uprawiał malarstwo olejne i grafikę, tworzył dekoracje wystaw sklepowych, malował plakaty oraz projektował stroje na bale karnawałowe. Po roku przeniósł się na wydział architektoniczny na politechnice w Berlinie-Charlottenburgu, a w 1908 roku rozpoczął studia architektoniczne na Uniwersytecie Technicznym w Berlinie. W 1910 roku przeniósł się na politechnikę w Monachium, gdzie jednym z jego wykładowców był wybitny architekt i urbanista Theodor Fischer. Zetknął się również z członkami grup ekspresjonistycznych Błękitny Jeździec (Der Blaue Reiter) i Die Brücke.

Dom przedpogrzebowy „Bet Tahara” w Olsztynie

W trakcie studiów, w 1911 roku, Mendelsohn stworzył pierwszy projekt architektoniczny - dom przedpogrzebowy „Bet Tahara” w Olsztynie. Dom powstał w 1913 roku i dziś jest ostatnią zachowaną pamiątką po gminie i ludności żydowskiej w Olsztynie. Kompleks składa się z głównej części mieszczącej salę pożegnań oraz z domu ogrodnika. Murowane budynki przykrywają dachy czterospadowe. Nad salą pożegnań znajduje się kopuła w konstrukcji drewnianej – udekorowana płycinami i mozaikami. Na posadzce znajduje się motyw gwiazdy Dawida. Odrestaurowany dom obecnie mieści Centrum Dialogu Międzykulturowego i siedzibę Stowarzyszenia Wspólnota Kulturowa „Borussia”. Co ciekawe, Erich Mendelsohn nie był zadowolony z realizacji tego domu i wykreślił go z listy swoich prac.

W 1912 roku Mendelsohn otrzymał dyplom architekta. W latach 1912–1914 prowadził własną pracownię architektoniczną w Monachium. Ożenił się w 1915 roku z poznaną w trakcie studiów w Monachium wiolonczelistką Luise Maas (byli małżeństwem prawie 40 lat!). Podczas I wojny światowej, Mendelsohn został powołany do wojska. Walczył na frontach wschodnim i zachodnim, a także sporządzał szkice architektoniczne.

Po powrocie z wojny pod koniec 1918 roku Erich Mendelsohn otworzył pracownię architektoniczną w Berlinie. W 1919 r. odbyła się pierwsza z wystaw (w galerii Paula Cassirer w Berlinie), na której Mendelsohn zaprezentował szkice powstałe w okopach pt. Architektura w żelazie i betonie.

Wieża Einsteina w Poczdamie

Jeszcze na froncie zaprojektował tzw. Wieżę Einsteina (niem. Einsteinturm) – obserwatorium astronomiczne w Poczdamie. Zlecenie otrzymał od astronoma Erwina Freundlicha, który pracował nad udowodnieniem teorii względności Einsteina. Konstrukcja powstała w latach 1920–1922 i jest jednym z najważniejszych budynków zbudowanych w stylu ekspresjonistycznym. Jest też uważana za jeden z najbardziej wyjątkowych przejawów awangardowej architektury początku XX wieku. Głównym elementem budynku jest trzykondygnacyjna wieża, na której szczycie umieszczona jest kopuła obserwacyjna. Przylega do niej część parterowa mieszcząca pracownie naukowe. W kondygnacji podziemnej znajduje się laboratorium.

Bryła całkowicie pozbawiona kątów prostych (także w oknach) nawiązywała do przyrządów optycznych. Miała wyrażać dynamiczną wymianę masy i energii związaną z teorią względności Alberta Einsteina. Część podziemna i górny fragmentu wieży są wykonane z żelbetu, pozostała część z cegieł, na które położono tynk (planowano wybudować całą konstrukcję z żelbetu, jednak z przyczyn ekonomicznych odstąpiono od zamiaru). Wieża obecnie należy do Poczdamskiego Instytutu Astrofizyki (niem. Leibniz-Institut für Astrophysik in Potsdam) i jest znaczącym ośrodkiem badań związanych ze Słońcem.

Dom tekstylny Weichmanna w Gliwicach

Mendelsohn szybko ugruntował swoją pozycję na rynku architektów. W jego pracowni powstały projekty słynnych domów towarowych, między innymi w Norymberdze, Stuttgarcie i we Wrocławiu, ale pierwszym był powstały w 1922 roku w Gliwicach Dom tekstylny Weichmanna, jeden z najważniejszych obiektów niemieckiego modernizmu w Polsce. Architekt w projekcie odwoływał się przede wszystkim do podziwianej przez siebie Wieży Ślubów Josepha Marii Olbricha na Mathidenhöhe z 1906 r., gdzie po raz pierwszy pojawiły się ciągi okien z horyzontalnymi podziałami.

Budynek w Gliwicach powstał na rzucie nieregularnego wieloboku, zbliżonym do prostokąta. Główna część jest trzykondygnacyjna, z tyłu nadbudowana jest jeszcze jedna kondygnacja. Bryła jest zwieńczona płaskim dachem. Dom został zbudowany z żelbetu, stali i cegieł z wyraźnym podziałem na piętra: część handlowa zajmowała parter i piętro, a cześć mieszkalna dwie ostatnie kondygnacje. W każdej kondygnacji są inne okna: parter to rozległe witryny, pierwsze piętro ma horyzontalne, pasmowe okna, na trzeciej kondygnacji górne skrzydło okna jest wysunięte przed lico dolnego, a na najwyższym piętrze były małe okienka. Obecnie trwa procedura, której celem jest wpisanie domu (wraz z innymi realizacjami Mendelsohna) na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Przeczytaj: Dom Tekstylny Weichmanna w Gliwicach. W 1923 roku Bauhaus uznał go za obiekt wzorcowy>>

Mossehaus w Berlinie

W 1923 roku została przeprowadzona zaprojektowana przez biuro Mendelsohna przebudowa i rozbudowa siedziby wydawnictwa Rudolfa Mossego w Berlinie. Budynek, wybudowany z piaskowca w latach 1900–1903, w stylu neobarokowym i z ozdobami w stylu art nouveau mieścił drukarnię i redakcję gazety Berliner Tageblatt, wydawaną przez Rudolfa Mosse. Cześć budowali została zniszczona w 1919 roku w czasie walk ulicznych, podczas tzw. powstania Spartakusa. Do odnowienia budynku Mosse wynajął właśnie Mendelsohna. Architekt przebudował fasadę, a na istniejącym budynku, nadbudował horyzontalną część z żelaza i terakoty (wykonane z niej były m.in. duże panele z płaskorzeźbami na fasadzie budynku). Nad wejściem powstał duży gzyms, ponad nim szerokie rzędy okien na dwóch piętrach. Część narożna jest podkreślona przez górne piętro. Budynek został uszkodzony podczas II wojny światowej. W latach 1992–1993 przeszedł renowację i obecnie jest centrum dzielnicy wydawnictw.

W latach 1921–1922 Mendelsohn przeszedł poważną chorobę nowotworową, która zakończyła się utratą lewego oka. Rok później odbył podróż do Palestyny. Podróżował też do Związku Radzieckiego, na Korsykę, do Grecji oraz Norwegii. W 1924 roku ukazał się poświęcony Mendelsohnowi zeszyt z serii Wasmuths Monatshefte für Baukunst.

W tym samym roku wraz z Ludwigiem Miesem van der Rohe i Walterem Gropiusem założył grupę artystyczną Der Ring, skupiającą architektów tworzących w nowoczesnych stylach. W czasie podróży po Ameryce poznał Franka Lloyda Wrighta. Jeździł z odczytami (m.in. do Holandii, Francji, Hiszpanii, Anglii, Szwajcarii) i projektował budynki mieszkalne i biurowe oraz obiekty przemysłowe na całym świecie.

Dom towarowy Rudolfa Petersdorffa we Wrocławiu - dzisiejszy Dom Handlowy Kameleon

W 1927 roku Erich Mendelsohn otrzymał zlecenie zaprojektowania Domu Towarowego Rudolfa Petersdorffa (niem.: Kaufhaus Rudolf Petersdorff) przy dzisiejszej ulicy Szewskiej we Wrocławiu. Ukończony w 1928 roku, sześciopiętrowy dom handlowy zachwycał nowoczesnymi rozwiązaniami. Wzniesiono go na nowatorskiej konstrukcji stalowej pokrytej betonem. Reprezentacyjna elewacja od ulicy Szewskiej charakteryzuje się horyzontalnymi podziałami z pasami okien o mosiężnej ślusarce oraz ściankami podparapetowymi licowanymi trawertynem herceńskim. Dominującym elementem jest zaokrąglony, wysunięty wykusz, który dodaje dynamiki i nowoczesności. Elewacja od ulicy Oławskiej jest bardziej stonowana, z regularnie rozmieszczonymi prostokątnymi oknami - odzwierciedla funkcjonalność i prostotę charakterystyczną dla modernizmu. Parter budynku jest cofnięty, całkowicie przeszklony i oddzielony gzymsem. To jedyna realizacja Mendelsohna we Wrocławiu.

Dom własny w Berlinie

W 1926 roku zakupił willę w Berlinie, zaś w latach 1928–1930 zbudował własny, nowoczesny dom na działce o powierzchni blisko 4 tys.m kw. który pomieścił także kolekcję dzieł Amédée Ozenfanta, francuskiego malarza i teoretyka sztuki. Jak pisała znawczyni twórczości Mendelsohna Ita Heinze-Greenberg, dom ten "(...) był architektonicznym portretem Luise. Obrazem szlachetności i elegancji". Jednym z głównych pomieszczeń był pokój muzyczny, gdzie żona Mendelsohna mogła ćwiczyć grę na wiolonczeli. Niestety, małżeństwo mieszkało tu zaledwie 3 lata.

Wiosną 1933 roku ze względu na swoje żydowskie pochodzenie Mendelsohn najpierw wyemigrował do Holandii, a później do Anglii. Zamieszkał w Londynie. Jego majątek w Niemczech przejęły władze nazistowskie, a Mendelsohna wykreślono z listy Związku Architektów Niemieckich i wydalono z Pruskiej Akademii Nauk.

Pawilon De La Warr w Bexhill-on-Sea

W Anglii Erich Mendelsohn współpracował z brytyjskim architektem i projektantem przemysłowym Serge’em Chermayeffem. Wraz z nim zaprojektował i w 1935 roku zbudował pawilon De La Warr w Bexhill-on-Sea. Był to pierwszy duży modernistyczny budynek publiczny w Wielkiej Brytanii. Opływowa bryła tego centrum sztuki i rozrywki przypomina transatlantyk. Stalowa konstrukcja jest wypełniona białymi betonowymi ścianami, w których znajdują się rozległe okna z metalowymi ramami. Budynek obiegają tarasy z aluminiowymi poręczami.

Erich Mendelsohn: Jerozolima i San Francisco

W 1934 roku Mendelsohn otworzył biuro w Jerozolimie, gdzie wkrótce zamieszkał. Na początku lat 40. XX wieku architekt podróżował po Stanach Zjednoczonych. Kilka lat później zdecydował zamieszkać w Nowym Jorku. Wygłaszał wykłady, publikował, był również doradcą amerykańskiego rządu. W 1945 roku zamieszkał w San Francisco. Rok później otrzymał obywatelstwo amerykańskie.

Zmarł na chorobę nowotworową 15 września 1953 roku.