Szczepan Baum, budowniczy Pomorza [WSPOMNIENIE]

Od Miastoprojektu do wolnego rynku

Prof. Szczepan Baum urodził się w 1931 roku w Warszawie; architekturę studiował najpierw w Gliwicach, później w Gdańsku, w którym też w latach 60. rozpoczął pracę w państwowej pracowni Miastoprojekt (w tamtych czasach działały tylko państwowe biura projektowe). W 1977 roku do zespołu gdańskiego Miastoprojektu dołączył Andrzej Kwieciński. To fakt ważny, bo Szczepan Baum i Andrzej Kwieciński znaleźli się w gronie kilkorga architektów, którzy w 1982 roku, kiedy tylko państwowe przepisy zaczęły to dopuszczać, założyli pierwszą w Polsce spółdzielnię projektową, Zespół Autorskich Pracowni Architektonicznych (ZAPA), zaczątek prywatnej pracowni. Baum, Kwieciński-Architekci powstała w 1991 roku i działa do dziś (do 2012 roku Szczepan Baum i Andrzej Kwieciński równocześnie prowadzili własną praktykę i działali w ramach spółdzielni ZAPA).

Szczepan Baum był jednym z ważniejszych projektantów, działających na Pomorzu w drugiej połowie XX wieku. Choć zaprojektował także wiele obiektów poza Gdańskiem, to właśnie na region trójmiejski wywarł największy wpływ, projektując świątynie, obiekty użyteczności publicznej (uczelnie, biurowce, galerie handlowe), budynki mieszkalne. Od 1996 roku był profesorem Politechniki Gdańskiej, przez wiele kadencji szefował trójmiejskiemu oddziałowi Stowarzyszenia Architektów Polskich; w 1991 roku został laureatem Honorowej Nagrody SARP.

Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP we Władysławowie, 1957-63

To jedna z najwybitniejszych realizacji Szczepana Bauma (powstała we współpracy z Andrzejem Kuleszą), a zarazem pierwsza zaprojektowana przez architekta świątynia. Powstała jeszcze przed II Soborem Watykańskim (1962-65), który wprowadził wiele modyfikacji w dziedzinie architektury sakralnej i aranżacji przestrzeni wewnątrz kościoła.

Sylwetka świątyni we Władysławowie inspirowana jest charakterystycznymi dla Pomorza formami gotyckimi, jednak przełożonymi na język współczesnej architektury. Strzeliste kształty i szpiczaste zwieńczenia, a także duże przeszklenia wypełnione rozetami i witrażami wykonano z betonowych prefabrykatów, a ich formy znacząco uproszczono.

Wyjątkową bryłę świątyni doceniono już dawno: gmach od 1987 roku znajduje się w rejestrze zabytków.

Dom Technika (siedziba Naczelnej Organizacji Technicznej NOT), Gdańsk, 1968-1974

Założona w 1945 roku Naczelna Organizacja Techniczna była znaną i cenioną organizacją, zrzeszającą rozmaite stowarzyszenia naukowo-techniczne. W latach 60. i 70., by podkreślić NOT postępowość polskiej myśli technicznej w wielu miastach na potrzeby NOT wybudowano nowe siedziby organizacji. Miały one także poprzez formy architektoniczne propagować nowoczesność.

Jedną z nich była zaprojektowana przez Szczepana Bauma i Danutę Olędzką gdańska siedziba NOT. Modernistyczny budynek stanął w centrum miasta, a architekci jego siłą wyrazu czynili grę pomiędzy zróżnicowanymi materiałami, użytymi do budowy. Pojawiły się tu: cegła, beton, tynk, szkło, a wewnątrz także drewno.

Jacek Friedrich, historyk sztuki i badacz dziejów gdańskie architektury mówił kiedyś o tym budynku: `Chciałbym wpisać Dom Technika do rejestru zabytków. Nadal jest w niezłym stanie technicznym i mógłby dzisiaj pełnić funkcję, które pozwoliłaby mu się utrzymać. To przykład gry z przeszłością - cegła, beton, który nawiązuje do tradycyjnie używanego w gdańskiej architekturze kamienia. To nie jest małpowanie, tylko dobry przykład dialogowania. To kawał dobrej architektury(...)`.

Niestety dziś trudno dostrzec walory tego wyjątkowego gmachu, bo jego bryła ginie pod dziesiątkami reklam i szyldów; budynek jest zniszczony, a jego parter zajął... dyskont spożywczy.

Kino Narie w Morągu, 1988

Niewielki budynek, który otrzymał wyróżnienie Nagrody Roku SARP w 1989 roku, wspólne dzieło Szczepana Bauma i Andrzeja Kwiecińskiego, to dość nietypowy obiekt. Choć powstał w trudnych, kryzysowych czasach końca lat 80., w prowincjonalnej miejscowości, posiada ciekawa formę i nie przypomina bylejakości tamtych czasów.

Budowla - to kompozycja kilku brył geometrycznych (prostopadłościan, walec), pozbawionych detalu czy ozdób, oddziałujących samym tylko swoim kształtem oraz dużymi płaszczyznami gładkich ceglanych elewacji. Ta oryginalna, minimalistyczna budowla bez wątpienia posiada unikalny charakter; jedynym detalem, jakim urozmaicili tę strukturę architekci jest wykonany ze stalowych rur portyk, wyznaczający główne wejście do budynku.

Malbork i Elbląg - dwie różne wizje odbudowy zniszczonego Starego Miasta

W latach 60. Szczepan Baum projektował nową zabudowę na terenie zrujnowanego w czasie wojny Starego Miasta w Malborku; w latach 80. i 90. pracował przy odbudowie staromiejskich kamieniczek w Elblągu (choć pierwszy projekt odbudowy elbląskiej Starówki, którego był współautorem, powstał w 1957 roku; prace budowlane ruszył jednak dopiero trzydzieści lat później).

W 1960 roku Szczepan Baum opracował plan realizacyjny dla terenu praktycznie całkowicie zniszczonej w czasie wojny historycznej zabudowy centrum Malborka. Z obszaru Starego Miasta całkowicie usunięto funkcje śródmiejskie, teren przeznaczając na osiedle mieszkaniowe. Nowa zabudowa miała tylko mieścić się mniej więcej w dawnej koncepcji przestrzennej - a więc zachowano położony centralnie, wydłużony plac (dawną ulicę Ratuszową) i wysokość bloków. Nowy plan nie uwzględnił natomiast już ani szerokości działek, ani frontowego układu ulicy, ani układu szczytów domów. Wzdłuż placu stanęły powtarzalne 4-kondygnacyjne budynki mieszkalne oraz pawilony handlowe z podcieniami. Drugą linię zabudowy zajęły proste punktowce. W całkowicie nowym osiedlu zachowano pomiędzy blokami jedynie pojedyncze obiekty zabytkowe: Ratusz, kościół i mury obronne z bramami.

fot. frankypl

Więcej o zabudowie Starego Miasta w Malborku TUTAJ

Malbork i Elbląg - dwie różne wizje odbudowy zniszczonego Starego Miasta

W 1945 roku ze Starego Miasta w Elblągu pozostały wypalone ruiny, Nowe Miasto całkowicie przestało istnieć. Ruiny najważniejszych zabytków zabezpieczono, całą pozostałą zabudowę rozebrano, teren przeznaczając pod zabudowę mieszkaniową (materiał budowlany z rozbieranych ruin wysyłano do innych miast, głównie Warszawy, gdzie służył do odbudowy tamtejszych zabytków).

Choć pierwszy projekt odbudowy Starego Miasta w Elblągu powstał w latach 50., dopiero pod koniec lat 70. plany zabudowy tego terenu stały się bardziej realne. Pierwsze prace budowlane rozpoczęły się w połowie lat 80. Projekt odbudowy Starego Miasta opracowali: Wiesław Anders, Szczepan Baum, Ryszard Semka; dokumentację zabytków prowadził Janusz Ciemnołoński, współpracował Andrzej Kwieciński.

W Elblągu wprowadzono w życie zupełnie inną ideę niż w Malborku, w którym nie zachowano właściciwe żadnych, ani architektonicznych, ani urbanistycznych śladów po historycznym mieście. W Elblągu odtworzono nie tylko przebieg ulic, ale też wielkość działek, a nawet gabaryty samych budynków. Nowym domom nadano formy będące wariacjami na temat zabudowy historycznej; jak to opisywano w miesięczniku `Architektura` w 1989 roku, uznano, że `operować będzie się tu współczesną formą i detalem w poszukiwaniu różnorodności indywidualnego charakteru budynków, zgodnie z historyczną skalą i klimatem miejsca`.

Poza projektami 150 wybudowanych w obrębie nowego Starego Miasta w Elblągu kamieniczek Szczepan Baum zaprojektował również Ratusz Staromiejski. I ta budowla jest współczesną bryłą, która w zamierzeniu miała korespondować z historycznymi formami, być dialogiem pomiędzy gotykiem a nowoczesnością.

Więcej o odbudowywaniu Starych Miast TUTAJ

Hotel Hanza nad Motławą, Gdańsk, 1995-97

Sąsiedztwo jednego z symboli Gdańska - Żurawia - zobowiązuje. Ponadto bezpośrednie okolice Długiego Targu oraz zabytkowego nabrzeża Motławy są otoczone ścisłą ochroną konserwatora zabytków, dlatego każdy powstający tam obiekt musi spełniać szereg wymogów.

Nie inaczej było z gmachem Hotelu Hanza, który w połowie lat 90. projektowali tu Szczepan Baum i Andrzej Kwieciński. Bryłę nowego budynku architekci musieli upodobnić do charakterystycznych, wąskich i wysokich gdańskich kamieniczek. Aby jednak nie `udawać` zabytkowych domów w zdobnych zwieńczeniach, w detalu architektonicznym czy w użytych materiałach starali się sygnalizować, że użytkownik i widz mają do czynienia z obiektem współczesnym.

Taką grę różnymi stylistykami, zabawę czerpanym z różnych epok detalem można by uznać za postmodernistyczną. Jej efektem jest obiekt o charakterystycznej fasadzie, rozpoznawalny i oryginalny, ale jednocześnie doskonale wkomponowany w zabytkowe otoczenie. Mimo że powstał już blisko 20 lat temu, nadal jest ceniony zarówno przez turystów, jak i specjalistów, którzy co roku typują go do grona ośmiu najlepszych hoteli w Gdańsku.

Terminal im. Lecha Wałęsy w Gdańsku, 1996

Lotnisko w Gdańsku-Rębiechowie - to pierwszy polski port lotniczy wybudowany całkowicie od podstaw; jego otwarcie nastąpiło 2 maja 1974 roku. Gdy tylko finansowo i politycznie było to możliwe, dla pasażerów wybudowano nowy terminal. Pierwszy turysta odleciał z niego w roku obchodów 1000-lecia miasta Gdańska - 4 sierpnia 1997 roku.

Projekt architektoniczny nowego terminala opracowali Szczepan Baum, Andrzej Kwieciński i Marcin Ochmański. Czterokondygnacyjny budynek (w tym jedno piętro pod ziemią) w 1997 roku otrzymał tytuł Budowy Roku oraz Nagrodę Specjalną SARP.

Przy okazji Euro 2012 obok istniejącego powstał Terminal II, zaprojektowany przez biuro JSK Architekci.

Rezydencja Prezydenta Lecha Wałęsy przy ul. Polanki w Gdańsku Oliwie, 1996

Zespół pracowni Szczepana Bauma ma na koncie wiele projektów domów jednorodzinnych, jednak ten jest na pewno wyjątkowy. Nie z powodu formy - bo ta nie jest wyjątkowa ani szczególnie oryginalna, ale z powodu jej mieszkańców oraz miejsca w historii, jakie i ten dom zajmuje.

Budynek Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk - Oliwa, 2001-3

Zaprojektowany przez zespół w składzie: Szczepan Baum, Adam Drohomirecki, Jacek Droszcz, Andrzej Kwieciński gmach stanął na terenie kampusu uniwersyteckiego w dzielnicy Oliwa. Kampus powstaje od 2005 roku; dziś istnieją tu już budynki Rektoratu oraz wydziałów: Prawa i Administracji, Filologicznego, Historycznego, Matematyki, Fizyki i Informatyki, Biblioteki Głównej UG, nowego gmachu Wydziału Nauk Społecznych i Instytutu Geografii. W następnej kolejności wybudowane zostaną (lub już powstają) budynki wydziałów: Biologii, Chemii, neofilologii dla Wydziału Filologicznego, Instytutu Informatyki Wydziału Matematyki, Fizyki i Informatyki, biotechnologii dla Międzyuczelnianego Wydziału Biotechnologii UG i GUMed, a także Uniwersyteckie Centrum Sportu i Rekreacji oraz akademik.

Gmach Wydziału Prawa funkcjonuje więc w ogromnym zespole zabudowy, w którym bardziej niż walory architektoniczne liczą się funkcjonalność czy rozwiązania komunikacyjne. Na co dzień w budynku uczy się blisko sześć tysięcy studentów.

Galeria Bałtycka w Gdańsku, 2005-2007

Trzy kondygnacje handlowe (200 sklepów) oraz dwupiętrowy parking posiada galeria handlowa, otwarta w 2007 roku w gdańskiej dzielnicy Wrzeszcz. Jeden z największych w owym czasie tego typu obiektów w regionie zaprojektował zespół w składzie: Szczepan Baum, Jacek Droszcz, Zbigniew Kowalewski, Andrzej Kwieciński.

Budynek, poza tym, że jest `świątynią konsumpcji` miał też w zamierzeniu architektów pełnić rolę miastotwórczą. Zbigniew Kowalewski w 2007 roku na łamach portalu Trójmiasto.pl mówił: `Po pierwsze dzięki niej powstała pierzeja wzdłuż al. Grunwaldzkiej i ul. Kościuszki. Po drugie najwyższym fragmentem budynku jest wieża zegarowa, doskonale widoczna z ul. Słowackiego i od strony Oliwy. Wierzę, że niebawem gdańszczanie zaczną się pod tym zegarem umawiać`.