Europejska Nagroda dla Przestrzeni Miejskiej 2014. Polska w finale

Najlepsza przestrzeń w mieście

Pomysł przyznawania nagrody najlepszej miejskiej przestrzeni publicznej w Europie (The European Prize for Urban Public Space) narodził się w 1999 roku, rok później odbyła się jego pierwsza edycja. Początkowo za konkurs odpowiedzialna była hiszpańska organizacja o nazwie Centrum Kultury Współczesnej w Barcelonie (Centre of Contemporary Culture of Barcelona, CCCB), jednak dziś, gdy konkurs ma już swoją markę, współtworzy go wiele znaczących, związanych z architekturą i urbanistyką placówek z całej Europy, m.in. The Architecture Foundation z Londynu, Architekturzentrum Wien z Wiednia, paryskie Cité de l`Architecture et du Patrimoine, Muzeum Fińskiej Architektury, działające w Helsinkach, Deutsches Architekturmuseum z siedzibą we Frankfurtcie czy Muzeum Architektury i Wzornictwa z Ljubljany. Ranga i prestiż konkursu z roku na rok rosną - widać to po ilości zgłoszeń: w pierwszej edycji konkursu, w 2000 roku wzięło w nim udział 81 projektów, dwanaście lat później było ich już 347.

W 2014 r. międzynarodowe jury do finały zakwalifikowało 25 realizacji (w tym jedną z Polski). Z grona finalistów wybrano dwóch laureatów równorzędnych nagród głównych, przyznano też cztery wyróżnienia.

Nagroda równorzędna: Stary Port w Marsylii

proj. Michel Desvigne, Foster + Partners, Tangram Architectes

Dwa lata pracy i 45 milionów euro kosztowała przebudowa Starego Portu w Marsylii. Projekt renowacji zaniedbanego terenu opracował francuski architekt krajobrazu, Michel Desvigne wraz z architektami z pracowni Tangram Architectes oraz zespołem samego Normana Fostera.

Marsylski Vieux-Port jest największym położonym na terenie miasta portem w Europie, a jego historia sięga czasów przed naszą erą. Do połowy XIX wieku port był jednym z najważniejszych miejsc na gospodarczej mapie kontynentu,  później handel przeniesiono do większego, nowego portu. Vieux-Port of Marseille - choć niezwykle malowniczo położony, wcinający się w sam środek najstarszej, zabytkowej części miasta, wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO - stawał się coraz bardziej zaniedbany.

Dopiero w 2009 roku władze miasta ogłosiły konkurs na projekt przemiany tej przestrzeni w przyjazną pieszym, mieszkańcom i turystom (choć trudno w to uwierzyć, do niedawna teren portu był zdominowany przez ruch samochodowy). Od 2013 roku każdy, kto odwiedzi Marsylię może zobaczyć nowe wcielenie Starego Portu. Przez dwa lata zupełnie zmieniono system komunikacji na tym terenie (na rzecz ruchu pieszego), wymieniono nawierzchnię, zbudowano nowe pomosty, uporządkowano zabudowę, likwidując tymczasowe obiekty, otwarto osie widokowe, przywrócono łatwy odstęp do wody.

Na terenie portu powstały też obiekty małej architektury, poza tak oczywistymi, jak nowe ławki czy oświetlenie, wybudowano tu Grande Ombriere, szeroki na 22 i długi na 46 metrów dach. Uniesiony na wysokich słupach może być schronieniem przed słońcem lub deszczem, może stanowić miejsce na organizację imprez, pokazów, koncertów. Jest jednak też atrakcją samą w sobie, bo lustrzana powierzchnia polerowanej stali, z której wykonano dach daje wyjątkowy efekt. Ten prosty obiekt  (minimalistyczny pawilon jest pomysłem Normana Fostera) stał się szybko główną atrakcją Starego Portu.

Nagroda równorzędna: Sieć ścieżek w dolinie rzeki Vinalopó, Hiszpania

proj. Francisco Leiva Ivorra, Marta García Chico, Antoni Baile Jiménez, Prócoro del Real Baeza

Rzeka Vinalopó, płynącą w południowo-wschodniej Hiszpanii jest niewielka, jednak do niedawna skutecznie rozdzielała na dwie części położone wzdłuż jej brzegów miasto Elche. Wybetonowane brzegi wąskiej i leniwej rzeczki stanowiły dla mieszkańców miasta barierę trudną do sforsowania. W 2009 roku lokalne władze ogłosiły konkurs, mający na celu znalezienie sposobu na połączenie dwóch brzegów bez ingerowania w naturalny bieg rzeki. Konkurs wygrała propozycja zespołu architektów w składzie: Francisco Leiva Ivorra, Marta García Chico, Antoni Baile Jiménez, Prócoro del Real Baeza. Zaproponowali oni budowę linearnego parku.

Kosztem 2,3 mln euro na terenie wielkości 11,5 hektara powstała sieć ścieżek, pomostów, platform i chodników, krzyżujących się ze sobą lub mijających na różnych wysokościach. Trasy, przeznaczone dla pieszych i rowerzystów tworzą niezwykła sieć, dzięki której można wędrować w okolicach niedostępnej do niedawna rzeki. Trasy zaprojektowano tak, aby mogły służyć uprawianiu sportu, spacerowaniu lub zwykłemu przemieszczaniu się pomiędzy dwoma brzegami.

Podobnie jak to się stało w przypadku renowacji Starego Portu w Marsylii, tak i tu architekci sięgnęli po proste formy: platformy, chodniki i mosty wykonano z jasnego betonu, pozbawiając je jakichkolwiek dekoracji, udziwnień, dodatków. Jedyną ich cechą charakterystyczną jest kształt - nieregularny, falujący, wijący się na różnych wysokościach. Celem każdej ze ścieżek nie było połączenie brzegów w najkrótszy, ale w jak najbardziej atrakcyjny dla pieszych i rowerzystów sposób.

Wyróżnienie: Udostępnienie terenu bagien w Rainham, Londyn

proj. Peter Beard_LANDROO M

Bagna w Rainham, położonym 60km od Londynu - to jeden z cenniejszych pod względem przyrodniczym obszarów na Wyspach Brytyjskich. Aż do 2006 roku ten rezerwat przyrody był niedostępny dla turystów - nie było możliwości, by dostać się na ten podmokły teren. Przez kolejne osiem lat trwały prace nad projektem, a później budową na terenie rezerwatu infrastruktury, pozwalającej nie tylko zwiedzać ten malowniczy teren, ale i dowiedzieć się on nim czegoś więcej.

Na przygotowaniem odpowiedniego projektu pracował zespół biura LANDROO M w składzie: Peter Beard, Alexander Gore, Sabba Khan, Dingle Price, Gregory Ross, Mark Smith, Keita Tajima. Wszyscy ci projektanci starali się pogodzić szacunek dla wyjątkowej przyrody z chęcią wprowadzenia w jej obszar turystów. Wyróżnienie w konkursie na najlepszą przestrzeń publiczną świadczy o tym, że im się to udało.

Na terenie Rainham Marshes powstała sieć pomostów, platform i chodników, po których można bezpiecznie się przemieszczać. Wybudowano tarasy widokowe (m.in. do obserwacji ptaków), pawilony z informacjami na temat historii i przyrodniczego bogactwa bagien. Wszystko wykonano z naturalnych materiałów, drewna czy kamienia, aby nowe obiekty nie odróżniały się znacząco od otoczenia; kierunki zwiedzania wskazują ażurowe drogowskazy.

Wyróżnienie: Cmentarz islamski, Altach (Austria)

proj. Bernardo Bader Architects; współpraca: Azra Askamija i Eva Grabherr

Inwestorem budowy muzułmańskiego cmentarza były władze miasta Altach w Austrii. Choć muzułmanie stanową niewielki procent mieszkańców, urzędnicy uznali, że tym, którzy osiedli w Austrii należy umożliwić grzebanie swoich bliskich w pobliżu miejsca, w którym mieszkają.

Projekt kompleksu, w skład którego wszedł nie tylko cmentarz, ale i pięć innych przestrzeni (m.in. sale zgromadzeń czy modlitw, plac do spotkań itd.) opracowali członkowie zespołu pracowni Bernardo Bader Architects; przy projekcie wnętrz sali modlitw współpracowała austriacka artystka jugosłowiańskiego pochodzenia, Azra Aksamija.

Teren cmentarza organizują betonowe ściany: one wydzielają kolejne przestrzenie, od sektorów z grobami, przez sale modlitw czy plac wejściowy. ich proste, wręcz surowe powierzchnie `ociepla` fasada cmentarza. Ma ona bowiem formę ażurowej, drewnianej kratownicy, której poprzeczki ułożono tak, by nasuwały skojarzenia ze sztuką islamską.

Wyróżnienie: `Baana`: tunel dla pieszych i rowerzystów, Helsinki

proj. Departament Projektowania Urzędu Miasta Helsinki oraz Loci Landscape Architects

W 1894 roku na granicy centrum Helsinek wybudowano linię kolejową. Obsługiwała ona portowe tereny przemysłowe; była bardzo przydatna, jednak częściowo ukryta w szerokim wykopie, rozdzieliła ten fragment miasta na dwie części. Ten `kanion` stał się jeszcze większym problemem, gdy przemysłowe obiekty oddalono do miasta i kolej w tym miejscu w ogóle przestała być potrzebna. Tory rozebrano, jednak kłopotliwą pamiątką został szeroki na siedem metrów i długi na kilometr wykop. Zasypanie go czy przykrycie okazało się bardzo drogie, przez lata szukano więc nowego zastosowania.

W 2003 roku Departament Planowania w Urzędzie Miejskim w Helsinkach wraz z zespołem projektantów z pracowni Loci Landscape Architects opracował projekt zamiany tego obszaru na przestrzeń publiczną; koleje sześć lat trwało dopracowywanie projektu. W 2009 roku przedsięwzięcie zaczęło być realizowane; prace zakończyły się w 2012 roku.

Tak powstał `Baana` - tunel, który jest zarazem wielofunkcyjną, miejską przestrzenią rekreacyjną. W kolejowym wykopie powstały trasy dla rowerzystów i spacerowiczów; place zabaw i korty tenisowe, miejsca do siedzenia i biegania, grania w bule czy szachy. Dzięki zagłębieniu w ziemi teren ten jest odseparowany od miejskiego zgiełku, mimo że znajduje się w samym centrum. A zaadaptowanie bez większych zmian kolejowego reliktu pozwoliło zachować pamięć o przeszłości tego miejsca.

Wyróżnienie: Teatr `La Lira`, Ripoll (Hiszpania)

proj. RCR Aranda Pigem Vilalta Arquitectes SLP i Joan Puigcorbé

W centrum położonego u stóp Pirenejów miasteczka Ripoll, wśród miejskiej zabudowy przez lata działa teatr; został jednak rozebrany. Przez lata wspomnieniem po nim była pusta działka - wyrwa w gęstej zabudowie wąskiej uliczki nad rzeką. W 2004 roku na zamówienie władz miasteczka zespół z pracowni RCR Aranda Pigem Vilalta Arquitectes oraz Joan Puigcorbé opracowali projekt budowy nowego teatru w miejscu `szczerby` po starym budynku.

W 2012 roku oddano do użytku nowy obiekt - Teatr `La Lira`. Nie jest to jednak budynek w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. To raczej przestrzenna konstrukcja, która może służyć jako teatr, jest jednak przede wszystkim nowym fragmentem miejskiej tkanki. Z wąskich pasów metalu architekci zbudowali tu ażurowy pawilon, do którego od strony miasta prowadzi pieszy most. Otwarta na przestrzał konstrukcja jest zadaszona, ale dzięki szczelinom pomiędzy listwami jest zarazem pełna dziennego światła.

Mieszkańcy nazwali ten obiekt `miejskim gankiem`, jest bowiem czymś pomiędzy budynkiem a zadaszonym pasażem, jest zintegrowanym z otoczeniem wycinkiem miejskiej tkanki, który może służyć jako scenografia spektakli, ale i miejsce spotkań czy po prostu skrótem pomiędzy zabudową.

Polska w finale: nadwiślańskie tereny rekreacyjne nad Wisłą w Warszawie

Oceniający europejskie przestrzenie publiczne jurorzy dostrzegli także to, co i samym mieszkańcom Warszawy wciąż wydaje się fascynującym fenomenem, czyli niezwykłe ożywienie brzegów Wisły w stolicy. W bardzo krótkim czasie przez dekady martwe nabrzeże stało się jednym z bardziej atrakcyjnych terenów rekreacji i zabawy w mieście.

Trend kształtował się powoli: najpierw blisko wody powstała Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, później część odcinającej miasto od rzeki wielopasmowej Wisłostrady ukryto w tunelu. Niedawno wybudowano Centrum Nauki Kopernik, pierwszy w Warszawie budynek, zwrócony w stronę Wisły, nie zaś plecami do niej. W czasie Euro 2012 na praskim brzegu, w okolicy Stadionu Narodowego świętowano piłkarskie sukcesy i porażki.

W ubiegłym roku po raz pierwszy na taką skalę na wiślane brzegi wyległy tłumy. Betonowe schody po lewej, a jeszcze bardziej piaszczyste plaże po prawej stronie rzeki stały się centrum letniego życia miasta. Wreszcie można znów poczuć, że Warszawa leży nad rzeką i docenić ewenement na skalę światową: że brzegi największej polskiej rzeki na terenie stolicy są nieuregulowane, dzięki czemu w samym centrum miasta można się opalać na plaży! W 2015 roku ma zakończyć się budowa bulwarów nad Wisłą na wysokości Starego Miasta, ta inwestycja jednak będzie najwyżej ukoronowaniem zjawiska, jakim jest powrót warszawiaków nad rzekę.