Prof. Joseph Rykwert: "Wieżowce pożerają miasto. Trzeba budować dla ludzi" [WYWIAD]

Prof. Joseph Rykwert, ceniony w świecie specjalista od historii miast w młodym wieku opuścił Polskę i osiedlił się w Anglii. Wykładał i prowadził zajęcia na większości prestiżowych uczelni architektonicznych na całym świecie, a wśród jego uczniów są Daniel Libeskind i Alberto Pérez-Gómez.

Z nami zgodził się porozmawiać przy okazji premiery książki "Pokusa miejsca. Przeszłość i przyszłość miast", która miała miejsce 22 października 2013 roku w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Rozmawialiśmy oczywiście po polsku

Agnieszka Jęksa: Wyjechał Pan z Polski jako 13-latek, w 1939 roku. Pamięta Pan swój dom?

Joseph Rykwert*: Moi rodzice zbudowali przed wojną dom za Otwockiem, nadal tam stoi i jest dzisiaj obiektem badań studentów architektury. Zaprojektował go Lucjan Korngold, pod dyktaturą mojej Matki. Korngold w czasie wojny przedostał się do w Brazylii, tam zrobił zresztą wielką karierę, zbudował m.in. pierwszy wieżowiec w Sao Paulo.

Byłem w swoim domu kilka razy po wojnie, razem z artystą Mirosławem Bałką, który obecnie zajmuje się Otwockiem. Budynek zaadaptowano na dom sierot, dodano dodatkowe piętro - nie wygląda to jednak najlepiej. Szpeci bardzo.

A jak ocenia Pan warszawski projekt swojego ucznia Daniela Libeskinda?

- Na uczniów nie pluję, więc bez komentarza... (śmiech).

No właśnie, czy wieżowce to zło konieczne?

- Wieżowce powstają, by imponować. Ale po co? I komu? Jestem raczej zwolennikiem koncepcji "make small plans" - twórzmy niewielkie założenia z poszanowaniem dla mieszkańców. Wieżowce pożerają przestrzeń wokół siebie, wystarczy spojrzeć na Pałac Kultury - wszędzie wokół parkingi i zaanektowane przez PKiN cenne metry. Na każdy wieżowiec przypada jego trzykrotna długość w poziomie - tyle miejsca potrzeba na parkingi dla samochodów pracowników! Paradoksalnie, sowieci, którzy wybudowali PKiN, zrozumieli żarłoczność wieżowców i już ich nie budują. W Polsce też powinniście zrobić sobie dwa lata przerwy - nic nie budować i przyjrzeć się temu, co już jest.

Czy wielkie miasta dążą do samozagłady?

- W Londynie boimy się, że wieczorem zacznie brakować nam prądu, zdarza się, że windy przestają działać, a klimatyzacja ustaje - kończą się nam zasoby. Kiedy 20 lat temu w Nowym Jorku zabrakło prądu na kilka godzin, nastąpiła kompletna katastrofa, wszystko stanęło, ludzie utknęli w windach.

Fascynuje mnie Detroit - to z kolei przykład miasta, które właściwie już umarło. Z 2 milionów mieszkańców pozostało w nim 700 tys. ludzi. Pracowałem jako urbanista w Rosji w podobnym miejscu - z 1,2 miliona mieszkańców zostało ich jedynie 800 tysięcy. To miasto padło ofiarą władz, które uważały, że powinno przypominać Bilbao - jedno wielkie muzeum. Ale Bilbao też nie zyskało wiele na zbudowaniu wielkiego, nowoczesnego muzeum. Dlaczego? Bo pozostaje celem wycieczek bogatych turystów, którzy śpią w drogich hotelach - ich wizyty nie przekładają się na polepszenie jakości życia mieszkańców.

To co jest najlepsze dla samych mieszkańców?

- Przemysł i rolnictwo wokół dużych miast, choć to mało widowiskowe i nie zapewnia prestiżu.

Wspomniał Pan na wykładzie, że w Chinach, gdzie przecież nie brakuje kapitału, panuje kryzys budownictwa?

- Chińczycy nie inwestują w akcje, tylko w spekulację nieruchomościami. Buduje się tam na potęgę, ale średnio tylko 10% mieszkań jest zamieszkanych. Reszta stoi pusta. Są to zresztą budynki z bardzo słabych materiałów - w cemencie jest po prostu za dużo piasku, itd. Zapadają się same z siebie, podobnie jak w Indiach, gdzie wiele budynków po prostu runęło. To nie przeszkadza Chińczykom w zbudowaniu własnej, 100-metrowej, wieży Eiffela...

Mówi Pan, że od odpowiedzi bardziej interesujące są pytania. Jakie pytanie zadałby Pan polskim architektom?

- Jedno z pytań, które obecnie mnie nurtuje, to kwestia etyki. Czy powinniśmy pracować dla despotów? Wciąż trwa dyskusja wokół pracy Alberta Speera - architekta Adolfa Hitlera i ministra gospodarki w ówczesnych Niemczech. Speer projektował dla Hitlera i zorganizował właściwie całe budownictwo całego Reichu. Zupełnie nie brał odpowiedzialności za swoją pracę - po wojnie prezentował się jako neutralny wykonawca poleceń Hitlera. Nie został skazany na wyrok śmierci. Niektórzy architekci odmawiają projektowania więzień - nie chcą współtworzyć miejsc, w których skazuje się ludzi na śmierć. Ale społeczeństwo nie może istnieć bez więzień... Pojawia się więc pytanie, czy i na ile jesteśmy odpowiedzialni za budynki, które projektujemy?

-------

Książka "Pokusa miejsca. Przeszłość i przyszłość miast" jest tłumaczeniem jednej z najważniejszych książek poświęconych tematyce miast. Autor, Joseph Rykwert zabiera czytelnika w historyczną wyprawę - od starogreckich „polis”, przez XIX-wieczne miasta industrialne, jak Londyn, aż do współczesnych multikulturowych metropolii, jak jego ukochany Nowy Jork. Wyjaśnia w niej reguły, które współcześnie rządzą sposobami kształtowania miast, gdzie wygrywa bogatszy i sprytniejszy. Efektem tej rozgrywki są niefunkcjonalne i źle zaprojektowane przestrzenie...

*Jospeh Rykwert jest historykiem sztuki i krytykiem architektury, emerytowanym profesorem architektury na Uniwersytecie Pensylwańskim. Urodził się w Warszawie w 1926 roku, a w 1939 roku wyjechał na stałe do Anglii. Wykładał i prowadził zajęcia na większości prestiżowych uczelni architektonicznych na całym świecie, a wśród jego uczniów są Daniel Libeskind i Alberto Pérez-Gómez. Jest autorem szeregu książek, przetłumaczonych na wiele języków. Od 1996 roku jest Prezesem Międzynarodowego Komitetu Krytyków Architektury (CICA). Laureat m.in. nagrody Brunona Zeviego (Biennale Architektoniczne w Wenecji, 2000) oraz odznaczenia "The Gold Medal Bellas Artes" (Hiszpania, 2009). 18 września 2013 roku został uhonorowany The Royal Gold Medal, który przyznaje Royal Institute of British Architects (RIBA) po akceptacji brytyjskiej królowej. The Royal Gold Medal RIBA, jedno z najbardziej prestiżowych odznaczeń architektonicznych na świecie, jest przyznawane od 1848 roku architektowi lub grupie architektów, których działalność ma istotny wpływ na tę dziedzinę w skali międzynarodowej.