Architektura w odpowiedzi na potrzeby społeczne - wykład Jörga Leesera w ramach cyklu Mistrzowie Architektury

Mistrzowie Architektury to cykliczna seria wykładów architektów z różnych stron świata, organizowana przez katowicki oddział Stowarzyszenia Architektów Polskich od 2004 roku. Pomysłodawcą cyklu jest Wojciech Małecki, a jego pracę kontynuowali kolejno Tomasz Bąbski oraz Paulina Adamczyk. Od połowy 2017 roku kuratorem wystąpień jest natomiast Wojciech Fudala. Często wykładom towarzyszą wystawy i prezentacje, będące uzupełnieniem całości projektu.

Biuro BeL Sozietät für Architektur

Biuro BeL zostało założone w 2000 roku przez Anne-Julchen Bernhardt i Jörga Leesera w niemieckim mieście Kolonia i zatrudnia obecnie dziesięciu architektów. Przez lata działalności grupa miała okazję pracować nad przeszło stu pięćdziesięcioma projektami, z czego do tej pory ukończono dwadzieścia z nich. W swoich działaniach architekci podejmują próby znalezienia odpowiedzi na problem przeludnienia miast przy równoczesnym ociepleniu klimatu, projektując w sposób zrównoważony, z uwzględnieniem kontekstu miejsca, czynników społecznych, pamiętając o zapewnieniu biologicznej różnorodności w opracowywanej przestrzeni.

Jörg Leeser z BeL Sozietät für Architektur gościem cyklu Mistrzowie Architektury

Spotkanie w ramach cyklu Mistrzowie Architektury moderowali Justyna Boduch i Wojciech Fudala z zarządu katowickiego oddziału Stowarzyszenia Architektów Polskich. Zostało ono podzielone na dwie części, z czego pierwsza obejmowała prelekcję Mistrza. Na początku wypowiedzi architekt zapowiedział, że postara się przedstawić sposób działania oraz koncepcje, jakie stoją za projektami biura, przechodząc od tych abstrakcyjnych, po praktyczne rozwiązania. Pokrótce przedstawił założoną przez siebie i swoją żonę pracownię, nie ukrywając, że na początku drogi żadne z nich nie spodziewało się, że przyjdzie im opracowywać, jak to ujął, bardzo dziwne projekty. Po latach jednak przyznaje, że w efekcie zaczęli czuć się komfortowo i pewnie w tego typu osobliwym środowisku. Druga część spotkania miała formę odpowiedzi prelegenta na pytania publiczności.

Fraba Sp. z o.o., Słubice, Polska, 2006 rok

Pierwszą przedstawioną realizacją był zakład produkcyjny zlokalizowany w Słubicach, w strefie ekonomicznej przylegającej do granicy z Niemcami. Zastany teren nie był zagospodarowany urbanistycznie, składał się jedynie z pojedynczych budowli przemysłowych i rozległych pól. Rozpoczynając pracę nad powierzonym zadaniem architekci przeanalizowali proces produkcji, który miał mieć miejsce w projektowanym budynku i doszli do wniosku, że opiera się on na manualnej pracy tam zatrudnionych. Szkice rzutów powielonych schematów ruchów pracowników i rozmieszczenia potrzebnego im wyposażenia dały obraz form geometrycznych z przewagą kształtów heksagonalnych, co poprowadziło do ustalenia planu budynku w formie okręgu. Taki kształt zapewnia bardzo dużo możliwości dostosowania układu stanowisk produkcyjnych do konkretnych potrzeb.

Konstrukcja budynku została wykonana w dużej mierze z drewna. Projektanci musieli mieć na uwadze stosunkowo mały budżet na wykonanie realizacji. Udało im się przekonać inwestora, by głównym światłem obecnym we wnętrzu było światło naturalne wpadające do środka przez liczne świetliki znajdujące się w dachu, co z założenia prowadzi do ograniczenia zużywania energii elektrycznej i równocześnie uwzględnia kwestię zdrowia i dobrego samopoczucia pracowników. Wierzchnia warstwa elewacji o metalicznym wyglądzie to w rzeczywistości folia bitumiczna laminowana aluminium, będąca kolejnym cenowo przystępnym rozwiązaniem. Tworzy ona ciekawą strukturę fasady, która pod wpływem świateł, choćby parkujących w pobliżu samochodów czy światła słonecznego, iluminuje, nadając tym samym dodatkowy aspekt estetyczny bryle.

Grundbau & Siedler, Hamburg, Niemcy, 2013 rok

Kolejna z omawianych realizacji, będąca efektem partycypowania BeL w hamburskim konkursie, to osiedle składające się zarówno z domów jednorodzinnych, jak i wielopiętrowych obiektów wielorodzinnych. Zaproponowane przez architektów rozwiązanie zakładało stworzenie swego rodzaju bazowej formy poszczególnych obiektów, która zostanie kolejno rozwinięta, czy też “wykończona”, przez samych nabywców mieszkań. Pomysł ten wynikał z ogólnokrajowej tendencji wzrostu cen mieszkań, co niejednokrotnie uniemożliwiało wielu zakup własnej nieruchomości. Idea częściowego DIY miała obniżać ten koszt niemal o 30 proc., tym samym wykorzystując potencjał zaangażowania, zbiorowości i współdziałania przyszłych mieszkańców.

Podstawową konstrukcją każdego z budynków jest szkielet żelbetowy. Układ mieszkań jest elastyczny i można go wszechstronnie zmieniać niezależnie od konstrukcji nośnej. Właściciele kupują kompletny zestaw do budowy typowej jednostki mieszkalnej, dzięki czemu prace wykończeniowe mogą wykonać indywidualnie. Zestaw zawiera potrzebne materiały konstrukcyjne oraz szczegółową instrukcję opisującą wszystkie etapy prac. Tego typu rozwiązanie kreuje osobistą więź właściciela z budowaną przez niego przestrzenią i pozwala na uwzględnienie specyficznych potrzeb przyszłego użytkownika.

Na parterze znajdują się miejsca parkingowe oraz komórki lokatorskie, które mieszkańcy mogą wykorzystać również jako warsztaty. W dłuższej perspektywie plan otwartego terenu daje również możliwość dostosowania budynku do sposobu, w jaki przyszli mieszkańcy chcą go użytkować: jeśli mieszkanie stanie się zbyt małe w stosunku do ich potrzeb, istnieją zadaszone tereny zewnętrzne i obszary rezerwowe do dalszej budowy, przebudowy lub rozbudowy.

NEUBAU, XV Architecture Biennale Venice, 2016 rok

Następny omówiony projekt jest tym samym najbardziej rozpoznawalnym spośród prac biura BeL. NEUBAU powstał jako próba odpowiedzi na problem sukcesywnie zwiększającej się liczby migrantów na terenach Niemiec, jak również związanej z tym kwestii kryzysu mieszkaniowego i potrzeby integracji kulturowej uchodźców. Założeniem projektu było stworzenie przestrzeni, która niekoniecznie sprawiałaby wrażenie zamkniętego, odosobnionego kompleksu mieszkaniowego, a przeciwnie, byłaby elastycznym i różnorodnym miejscem, gdzie jednostki mieszkalne spotykają się z biurami, pracowniami, przestrzeniami komercyjnymi i publicznymi. W pracy nad osiedlami zaangażowani byli studenci współpracujący z Jörgiem Leeserem i jego żoną, a umiejscowienie ich przewidziano w paru niemieckich miastach, w tym Monachium, Lipsku i Duisburgu, przy uwzględnieniu charakteru i kontekstu miejsca.

Podobnie, jak w projekcie Grundbau & Siedler, także tutaj architekci postanowili skupić się na opracowaniu podstawowej formy obiektów, które później mogłyby być wykańczane i rozbudowywane przez samych mieszkańców, zapewniając im tym samym możliwość wyrażania ekspresji kulturowej i budowania więzi z miejscem.

Spielbudenplatz, NL Architects & BeL, Hamburg, Niemcy

W tętniącej nocnym życiem hamburskiej dzielnicy Reeperbahn znajduje się osiedle, które swego czasu charakteryzowała duża liczba mieszkań przeznaczonych do wynajmu w bardzo przystępnej cenie. Po pojawieniu się nowego inwestora, który wykupił istniejące budynki, okazało się, że ich stan techniczny nie pozwala na dalsze zamieszkiwanie, zmuszając tym samym ówczesnych mieszkańców do wyprowadzenia się, co zaowocowało licznymi protestami, wręcz zamieszkami. W tym trudnym społecznie kontekście władze miasta Hamburg postanowiły powołać multidyscyplinarną grupę artystów i socjologów, którzy będą tym samym reprezentować lokalną wspólnotę mieszkańców i będą odpowiedzialni za kolejne etapy przeprojektowania istniejącej przestrzeni. W efekcie tej współpracy powstał wielostronicowy dokument, zawierający m.in. spis charakterystycznych założeń mających przyświecać pracy architektów.

W konkursie na kompleksowy plan urbanistyczny omawianej przestrzeni projekt zgłoszony przez NL Architects i BeL okazał się zwycięskim. Na etapie koncepcyjnym projektanci postanowili zapewnić znaczną dostępność budynków poprzez zastosowanie możliwie wielu wejść. Po podziale działki na strefy pojedynczych obiektów uznano, że każdy z nich będzie “reagował” na sąsiadujące z nim; wyższy budynek będzie sąsiadował z niższym, itd. - co da efekt różnorodności poziomów wysokości zespołu urbanistycznego. Z założenia część z dachów miała być zaadaptowana na ogrody i pozostać publicznie dostępna.

Na kolejnym etapie przeprowadzono konkurs na opracowanie konkretnych budynków wchodzących w skład zespołu urbanistycznego. NL Architects i BeL podjęli prace nad hotelem i kompleksem mieszkalnym. Podczas kształtowania koncepcji bazowali oni na potrzebach estetycznych i funkcjonalnych mieszkańców, wyrażonych m.in. w wykonanych przez nich pracach artystycznych. Zaowocowało to niezwykle różnorodną i nieoczywistą formą budynków, które momentami zdają się przenikać siebie nawzajem w obliczu zatarcia się jednoznacznych granic. Połączenie wielu płynnie przenikających się stylów i rozwiązań materiałowych daje, jak uznał sam prelegent, niemal sentymentalny obraz całości.

Pytania do architekta

Druga połowa spotkania z Jörgiem Leeserem miała formę odpowiedzi Mistrza na pytania widzów obecnych na sali oraz wybrane spośród tych zadawanych przez widzów on-line.

• Czy projekty DIY mają uzasadnienie w Europie Środkowo-Wschodniej gdzie duży nacisk kładzie się na indywidualny charakter realizacji? Jest to pytanie, które wybrał architekt i, jak sam przyznał, skłania się ku temu spojrzeniu. Według niego tego typu projekty mogą świetnie sprawdzić się w krajach na tej szerokości geograficznej i mogą być wykorzystane jako rozwiązania łączące potrzebę indywidualności z chęcią zapewnienia dostatecznej liczby obiektów mieszkalnych na już zaludnionych terenach miejskich.
• W Polsce ludzie są mocno zorientowani na budowanie bez ograniczeń estetycznych czy uwzględniania kontekstu miejsca, co często prowadzi do pewnego chaosu przestrzennego, zwłaszcza w obszarach podmiejskich. Pytanie, czy jako mieszkańcy tego kraju powinniśmy mieć taką nieskrępowaną swobodę kreowania? Według architekta pewne regulacje w tym obszarze są konieczne, jednak nietypowe rozwiązania architektoniczne również powinny znaleźć swoje miejsce, choćby w planie zagospodarowania przestrzennego. Jak przyznaje, to jest ciekawy kierunek - ograniczenie niekontrolowanej niczym swobody przy jednoczesnym wyznaczaniu ram dla kreatywnej działalności.

Kończąc drugą część spotkania Jörg Leeser został poproszony o przekazanie rady dla młodych architektów rozpoczynających swoją drogę w zawodzie. W odpowiedzi mogliśmy usłyszeć, że warto pozostać wiernemu sobie, a równocześnie szczerze oddać się i poświęcić architekturze i odnaleźć w tym swoją prawdziwą pasję.