Apsyda

Apsyda w starożytnej architekturze rzymskiej

Wraz z rozpowszechnieniem się technologii betonu rzymskiego w III-II wieku. p.n.e., możliwe stało się wznoszenie krzywoliniowych murów i sklepień. Pozwalało to tworzyć nisze i eksedry w bryle części budynku. Apsydy znajdujemy między innymi w kaldariach terminów Pompei i Herkulanum (caldarium męskie terminów stabskich w Pompejach, 2-1 wiek pne oraz kaldarium terminów centralnych w Herkulanum). Spośród budowli forum pompejańskiego podobny plan mają też kuria, budynek Eumachii i Larariusza architektury rzymskiej.

Absyda ze swoim sklepieniem w formie półkopuły była utożsamiana przez Rzymianie ze sklepieniem nieba. Jej wnętrza często zdobiono sztukaterią lub malowniczym przedstawieniem muszli morskiej (łac. - sklepienie kopulaste - koncha ). Pierwszą starożytną rzymską świątynią z absydą, w której znajduje się posąg bóstwa, jest świątynia Wenus na Forum Cezara (46 pne). Ramiona transeptu są też obecne w świątyni Marsa Mściciela na Forum Augusta w Rzymie (2 p.n.e.), a usytuowanie apsydy wzdłuż głównej osi świątyni powtarza się w innych świątyniach epoki cesarskiej, m.in. rzymski Panteon(około 118 - około 125). Podczas odbudowy świątyni bogiń Wenus i Romy na Forum Romanum za panowania cesarza Maksencjusza, po pożarze w 307 r., mur zastąpiono dwiema apsydami przylegającymi do zewnętrznych boków. Bryły budynku są też bogato zdobione.

Miejsce na wizerunki cesarzy

W starożytnych bazylikach rzymskich, ściśle związanych z kultem cesarskim, mała absyda często mieściła posągi cesarzy. W szczególności zachowały się fragmenty kolosalnego posągu cesarza Konstantyna Wielkiego, który znajdował się w jednej z apsyd Nowej Bazyliki na Forum Romanum. Starożytna rzymska tradycja wykorzystywania absydy została przejęta przez chrześcijaństwo i jego architekturę sakralną.

Apsyda w architekturze chrześcijańskiej

W kościołach chrześcijańskich apsyda to półka ołtarza, równa bryle części budynku, zwykle skierowana ku wchodowi (wyjątek stanowi Bazylika św. Piotra w Watykanie i szereg innych bazylik zorientowanych ku zachodowi, a także kościoły niemieckie, które mają absydę na wschodzie i kontrapsyda na zachodzie). Może mieć kształt półkolisty, a także prostokątny lub fasetowany z zewnątrz. We wczesnochrześcijańskich bazylikach absyda jest często jedyną częścią świątyni nakrytą sklepieniem i zazwyczaj zamyka prezbiterium. Czasami czasem nawy boczne przylegając do apsydy, a wewnątrz niej znajduje się syntron – ława dla duchownych. W niektórych kościołach pomieszczenie to zajmuje tron biskupi, patriarchalny lub papieski.

Niektóre kościoły mają nawy boczne, przylegające do głównej apsydy. Początkowo w każdej takiej apsydzie znajdował się ołtarz z własną dedykacją. Np. w św. Zofii Kijowskiej do naw bocznych przynależą cztery apsydy boczne: św. Jerzego, świętych Apostołów Piotra i Pawła, św. Joachima i Anny, św. Michała Archanioła. Wnętrza są ozdobione odpowiednimi wizerunkami świętych.

Apsyda w cerkwiach

Ten termin architektoniczny został też wykorzystany w cerkwiach. Tu określane mianem apsyd nawy półkoliste, wykorzystywane były jako obejście i zwieńczenie ołtarza. Jako najważniejsza część kościoła chrześcijańskiego, obok prezbiterium apsyda bywała ozdobiona mozaikami lub freskami ikonograficznymi. W muszli absydy centralnej tradycyjnie umieszcza się wizerunek Chrystusa lub Matki Boskiej w otoczeniu aniołów i świętych. Zwykle mniejsza apsyda obecna w świątyni na planie wieloboku ozdobiona jest wizerunkami pomniejszych świętych. Półkoliste apsydy zawierają niekiedy sceny „Widzenia apokaliptycznego”, „Przemienienia Pańskiego”, „Wysłania Apostołów na Kazanie”.

We włoskiej architekturze gotyckiej rolę apsydy ołtarzowej często pełni centralna i największa ze wschodnich kaplic otwierających się do transeptu – tzw. major kaplicy. Jego ściany zdobią często rozległe cykle fresków czołowych malarzy renesansu (np. obrazy Piero della Francesca w kościele San Francesco w Arezzo, 1452–1466).